راه مقدس

آیات و روایات درباره همسایه

همسایه خوب و بد، حقوق همسایگان و نکات گوناگونی در خصوص چیستی و چگونگی حق همجواری، در قرآن و خصوصا روایات متعددی مورد توجه قرار گرفته است که در ادامه، به برخی از مهمترین آنها اشاره می شود:

 

- خداوند کریم در عنوان مجموعه ای از حقوق اسلامی مسلمانان در قبال یکدیگر، نیکی به چند گروه از جمله همسایگان را به بندگانش سفارش نموده و می فرماید: «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ.»(نساء/36) و به همسایه نزدیک و همسایه دور احسان کن.

- امام رضا علیه السلام بهترین همسایه است. همیشه درب خانه‌اش به روی زائرینش از مجاورین گرفته تا مسافرین دور و نزدیک، باز است و هرگاه با کوله‌باری از حرف دل و ناآرامی، داخل سرای معلای رضوان رضوی می‌شوی، آرامشی عجیب وجودت را فرا می‌گیرد. آیا حقیقتا مراورده ما با همسایگانمان و همسایه‌داری ما، با عزیزترین همسایه‌مان یعنی امام هشتم(ع) که توفیق دلسپاری و همجواری او را در میهن عزیزمان داریم، نسبت قابل قبولی دارد؟

ثامن الحجج(ع) فرمودند: «لیسَ مِنّا مَن لَمْ یأمن جارُهُ بَوائقَهُ» از ما نیست کسى که همسایه اش از شرّ او در امان نباشد. (عیون أخبار الرِّضا، ج2، ص24، ح2)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «أحسِنْ مُجاوَرَة مَن جاوَرَکَ ، تَکُنْ مؤمنا.» با همسایه ات نیکو همسایه دارى کن، تا مؤمن باشى. (الأمالی للصدوق، ص201)

- امام على(ع) فرمودند: «مَن حَسُنَ جِوارُهُ کَثُرَ جِیرانُهُ» هر که همسایه خوبى باشد، همسایگانش زیاد مى شوند. (شرح غررالحکم، ج5، ص156، ح7762)

- امام صادق(ع) فرمودند: «حُسنُ الجِوارِ یُعمِّرُ الدِّیارَ ، و یَزیدُ فی الأعْمارِ» حُسن همسایگى ، خانه ها را آباد و عمرها را زیاد مى کند. (الکافی، ج2، ص667، ح8)

- امام على(ع) فرمودند: «سَلْ عنِ الجارِ قبلَ الدّارِ» پیش از خریدن خانه ببین همسایه ها کیستند. (شرح غررالحکم، ج4، ص137، ح5598)

- امام على(ع) فرمودند: «جارُ السَّوءِ أعظَمُ الضَّرّاءِ و أشَدُّ البَلاءِ» همسایه بد، بزرگترین رنج و سخت ترین بلا است. (شرح غررالحکم، ج3، ص360، ح4734)

- امام صادق(ع) فرمودند: «علَیکُم بحُسنِ الجِوار، فإنَّ اللّه أمرَ بذلکَ» بر شما باد حُسن همسایگى، که خداوند به این کار فرمان داده است. (الأمالی للصدوق، ص359)

- امام على(ع) فرمودند: «مِن حُسنِ الجِوارِ تَفَقُّدُ الجـارِ» از نشانه هاى حُسن همسایگى، جویا شدن از احوال همسایه است. (تحف العقول، ص85)

- امام على(ع) فرمودند: «مَن أحسَنَ إلى جِیرانِهِ کَثُرَ خَدَمُهُ» کسى که به همسایگان خود نیکى کند، خدمت گزارانش زیاد شوند. (شرح غررالحکم، ج5، ص20، ح7967)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «مَن کانَ یُؤمنُ باللّه و الیَومِ الآخِرِ فلا یُؤْذی جارَهُ» هر که به خدا و روز واپسین ایمان داشته باشد نباید همسایه خود را آزار دهد. (الکافی، ج2، ص667، ح6)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «فمَا أقَرَّ بی مَن باتَ شَبْعانَ و جارُهُ المسلمُ جائعٌ» به من ایمان نیاورده است آن که شب با شکم سیر بخوابد و همسایه مسلمانش گرسنه باشد. (الأمالی للطوسی، ص520، ح1145)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «ما زالَ جبرئیلُ علیه السلام یُوصِینی بالجارِ حتّى ظَنَنتُ أنَّهُ سَیُوَرِّثُهُ» جبرئیل پیوسته مرا درباره همسایه سفارش مى کرد تا جایى که گمان بردم بزودى او را ارث بَر ازهمسایه اش خواهد کرد. (الأمالی للطوسی، ص520، ح1145)

- امام کاظم(ع) فرمودند: «لیسَ حُسنُ الجِوارِ کَفَّ الأذى، و لکنْ حُسنُ الجِوارِ الصّبرُ على الأذى» حسن همسایگى این نیست که آزار نرسانى بلکه حسن همسایگى این است که در برابر آزار و اذیّت همسایه شکیبا باشى. (تحف العقول، ص409)

- امام على(ع) ـ هنگام شهادت ـ فرمودند: «اللّه اللّه فی جِیرانِکُم فإنَّهُم وَصیَّةُ نَبیِّکُم، ما زالَ یُوصی بِهِمْ حتّى ظَنَنّا أنَّهُ سَیُوَرِّثُهُم.» خدا را، خدا را درباره همسایگانتان، که آنان سفارش شده پیامبر شمایند، و حضرتش صلى الله علیه و آله چندان درباره همسایگان سفارش کرد که گمان بردیم آنها را ارث بَر قرار دهد. (نهج البلاغه، نامه47)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «أعوذُ باللّه مِن جارِ السَّوءِ فی دارِ إقامةٍ، تَراکَ عَیْناهُ و یَرْعاکَ قَلْبُهُ، إنْ رآکَ بخَیرٍ ساءَهُ، و إنْ رآک بشَرٍّ سَرَّهُ» به خدا پناه مى برم از همسایه بد ماندگار، که چشمانش تو را مى بیند و دلش مراقب توست. اگر تو را در خوبى و خوشى دید، ناراحت مى شود و اگر تو را گرفتار و بد حال دید، خوشحال مى شود. (الکافی، ج2، ص669، ح16)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «مَن ماتَ وَ لَهُ جیرانٌ ثلاثَةٌ کُلُّهُمْ راضُونَ عَنهُ غُفِرَ لَهُ.» هر کس بمیرد، در حالی که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند، آمرزیده می شود. (مستدرک الوسائل، ج۸، ص۴۲۲)

- از ساحت پیامبر بزرگوار اسلام روایت است: «و قد قیلَ لَهُ: إنّ فُلانَةَ تَصومُ النّهارَ و تَقومُ اللّیلَ، و هِی سَیِّئةُ الخُلقِ تُؤْذی جِیرانَها بلِسانِها ـ : لا خَیرَ فیها ، هِی مِن أهْلِ النّارِ» هنگامى که پیامبر خدا صلى الله علیه و آله عرض شد: فلان شخص روزها را روزه می‌گیرد و شبها را به عبادت مى گذراند، اما بد اخلاق است و همسایگانش را با زبان خود مى آزارد! حضرت فرمودند: خیرى در او نیست؛ او اهل دوزخ است. (بحارالأنوار، 71/394/63)

- امام على(ع) فرمودند: «مِنَ الْمُرُوَّةِ تَعَهُّدُ الْجِیرانِ.» رسیدگى به همسایگان از نشانه‌هاى مروت و انسانیّت است. (شرح غررالحکم، ج6، ص16)

- امام باقر(ع) فرمودند: «فَوَ اللّه! ما شیعَتُنا إلا مَن اتَّقَى اللّه وَ أطاعَهُ. وَ ما کانُوا یُعْرَفُونَ ـ یا جابِرُ ـ إلاّ بِالتَّواضُعِ وَ التَّخَشُّعِ وَالأمانَةِ وَ کَثْرَةِ ذِکْرِاللّه وَ الصَّومِ وَ الصَّلاةِ وَ الْبِرِّ بِالوالِدَیْنِ وَ التَّعاهُدِ لِلْجیرانِ مِنَ الْفُقَراءِ وَ أهْلِ الْمَسْکَنَةِ وَ الغارِمینَ وَ الأیتامِ وَ صِدْقِ الْحَدیثِ وَتِلاوَةِ القُرْآنِ وَ کَفِّ الألْسُنِ عَنِ النّاسِ إلاّ مِنْ خَیْرٍ وَ کانُوا أُمَناءَ عَشائِرِهِمْ فِى الاْشْیاءِ.» سوگند به خدا! شیعه ما نیست مگر کسى که تقواى الهى داشته باشد و از او اطاعت کند. اى جابر! شیعیان، شناخته نیستند مگر به تواضع و فروتنى و امانتدارى و زیاد یاد خدا کردن و روزه و نماز و نیکى به پدر و مادر و تعهد نسبت به همسایگان فقیر و زمینگیر و مقروض و یتیمان و راستگویى و تلاوت قرآن و بازداشتن زبان از گفت و گوى در مورد مردم، جز نیکى آنها. آنان، در همه کارها، امین اطرافیان شان هستند. (کافى، 2/74/3)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «حُرمَةُ الجارِ على الإنسانِ کحُرمَةِ اُمّهِ» احترام و حرمت همسایه بر انسان، همانند احترام و حرمت مادرش است. (مکارم الأخلاق، ص126)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «علیکم بحسن الجوار فانّ اللّه عزّوجلّ امر بذلک» بر شما باد به خوش همسایگی پس به درستی که خداوند بدان امر کرده است. (بحارالانوار، ج71، ص150)

- رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم برای پرهیزگاری، اهتمام در راه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده اند. (آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، شیخ حرّ عاملی، ترجمه محمدعلی فارابی، ص17)

- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیز به مسلمین توصیه نموده اند: «اگر خواستار آن هستید که پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا کنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیکی رفتار کنید.»(میزان الحکمه، ج2، ص190 - نهج الفصاحه، ص110و463)

- پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «الجیران ثلاثة جارٌ له حقّ واحد و جارٌ له ثلاثة حقوق و جارٌ له حقّان فالجار الذی له ثلاث حقوق الجار المسلم ذو الرّحم فله حقّ الجوار و حقّ الاسلام و حقّ الرّحم و اما الذی له حقّان فالجار المسلم له حقّ الجوار و حقّ الاسلام و اما الذی حقّ واحد فالجار المشرک.» همسایگان به سه دسته تقسیم می شوند: نخست، همسایه ای که در سه محور برگردن ما حق دارد؛ حقّ همسایگی، حقّ خویشاوندی و حقّ اسلام (برادر یا خواهر دینی)، دوم، همسایه ای که دارای دو حق است؛ حقّ همسایگی و حقّ برادر  و خواهر ایمانی. سوم، همسایه ای که دارای حقّ همسایگی است و آن، همسایه مشرک و کافر می باشد.(المحجة البیضاء، ج3، ص422)

در نهج الفصاحه به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آمده است: حق همسایگی، کمترین حقی است که در حقوق همسایگان نسبت به یکدیگر است.(نهج الفصاحة، ص281)

در روایت دیگر که از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده است ـ پس از دسته بندی همسایگان به سه گروه مورد اشاره ـ در خصوص همسایه ای که یک حق دارد، آمده است: «ومنهم من له حق واحد الکافر له حقّ الجوار» دسته ای تنها یک حق دارند و آن، کافر است که وظیفه ماست حق همسایگی را نسبت به وی مراعات کنیم.(مستدرک الوسایل، ج2، ص79)

ملامحسن فیض کاشانی می گوید: پس بنگر که چگونه برای فرد غیر مسلمان به محض همسایگی، حقوقی ثبت گردیده است!(المحجة البیضاء، ج3، ص422)

- خاتم رسولان صلی الله علیه و آله وسلم در تشریح حقّ همسایه فرموده است: «حقُّ الجارِ اِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ وَ اِنْ ماتَ شَیَّعْتَهُ وَ اِن اسْتَقْرَضَکَ أَقْرَضْتَهُ وَ اِنْ اَصابَهُ خَیرٌ هَنَّأْتَهُ وَ اِنْ اَصابَتْهُ مُصیبَةٌ عَزَّیتَهُ وَ لا تَرْفَعُ بِناءَکَ فَوقَ بِنائَهُ فَتَسُدُّ عَلَیْهِ الرِّیْح» حق همسایه آن است که اگر بیماری به وی روی آورد، عیادتش نمایی و اگر مرگش فرا رسید، در تشییع جنازه او شرکت کنی و اگر از تو قرض خواست، از پرداخت آن امتناع نکنی و اگر شادمانی در زندگی اش رخ داد، بر او تبریک گویی و در مصائب و ناگواری ها و در ناراحتی های او شریک باشی و ارتفاع بنای خویش را از خانه وی فراتر نبرده و او را از نسیم هوا محروم نکنی. (نهج الفصاحه، ص 291)

و در حدیث دیگری ضمن اشاره به این موارد، تأکید شده:«چون میوه ای خریدی، مقداری به او هدیه دهی و اگر نمی خواهی این کار را کنی، آن میوه را پنهانی به منزل ببر و فرزندت را همراه میوه (در حال خوردن میوه) بیرون خانه نفرست که فرزند او آزرده شود. و بوی غذایت او را آزرده نکند (از این که نمی تواند آن غذا را فراهم سازد، ناراحت نشود.) مگر این که مقداری برایش بفرستی.»(اصول کافی، ج2، ص666)

- رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم هشدار داده اند: هرکه خانه ای بنا کند که مردم ببینند و بشنوند، در روز قیامت آن خانه را تا طبقه هفتم زمین از آتش پرنموده و در گردنش اندازند و هیچ چیز او را نگه ندارد تا به قعر جهنم فرو غلتد. پرسیدند: یا رسول اللّه! ساختن خانه برای ریا یعنی چه؟ فرمودند: یعنی بیش از میزان نیاز و حاجت، ساخته است تا بدین وسیله بر همسایگان مباهات کند و بر برادران دینی فخر فروشد.(حلیة المتقین، مجلسی، ص446)

- حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام با الهام از این سخن پدر والا تبارشان خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام فرموده اند: «یا بنیّ! الجّار ثمّ الدّار» ای فرزندم! اوّل همسایه، بعد خانه.(کشف الغمه، ج2، ص26و25)

- رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در بیانی نورانی فرموده است: وقتی دو نفر تو را در یک زمان دعوت کردند، دعوت کسی را که خانه اش به تو نزدیک تر است بپذیر؛ زیرا کسی که منزلش در قُرب خانه ات قرار دارد، در همسایگی مقدم است.(نهج الفصاحه، ص25)

- حفظ حُرمت همسایه و توجه داشتن به ارزش های انسانی وی، از وظایف اخلاقی و وجدانی همسایگان است، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چنین فرموده اند: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الیَومِ الاخِرِ فَلْیُکْرِمُ الْجارَه» هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید همسایه اش را حُرمت نهد و اکرام نماید.(المحجة البیضاء، ج5، ص125)

- امام ششم از پدرش امام باقر علیه السلام نقل کرده است که در کتاب حضرت علی علیه السلام چنین خواندم که: رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «همسایه همچون نفس انسان است و نباید خُسرانی متوجه او شود و روا نیست (بی دلیل) مجرم تلقی گردد. و حُرمت همسایه با احترام مادر در یک ردیف است.»(نهج الفصاحه، ص573)

- همچنین حضرت محمد(ص) روایت شده که: «حُرْمَةُ الجارِّ عَلَی الجّارِّ کَحُرْمَةِ دَمِهِ» حُرمت همسایه بر همسایه، همچون حُرمت خون است.(نهج الفصاحه، ص286)

- پیامبر(ص) به مسلمانان توصیه نموده اند: «اگر خواستار آن هستید که پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند... با همسایگان به نیکی رفتار کنید.»(جهادالنفس، شیخ حرّ عاملی، ترجمه علی صحّت، ص42)

- امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نقل کرده اند که: همسایه ای که با همسایه خود خوش رفتاری نماید، ایمان دارد.(مجموعه ورّام، ج1، ص24) و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تأکید فرموده اند: آنچه برای خود می خواهی، برای مردم بخواه تا مؤمن باشی. و با همسایگان نیکی کن تا در زمره مسلمانان به شمار آیی.(نهج الفصاحه، ص14)

- رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چهار چیز را عامل زیادی رزق و روزی دانسته اند: خوش خلقی، خوش سلوکی با همسایگان، امتناع از آزار مردم و کاهش بی قراری و نگرانی در هنگام ناملایمات و عوامل اندوه آور روزگار. و نیز از آن حضرت روایت شده است که: رحمت الهی به فرزندی باد که والدین خود را در نیکی یاری کند. و رحمت بر پدری که فرزند خویش را در نیکی کمک کند و بر همسایه ای که در کارهای خوب یار همسایه خود باشد.(نزهة النواظر، ص23 و45)

- از امام صادق علیه السلام نقل شده است که حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام از برخی مسائل نزد پدر خویش شکوه نمود. پس از آن، حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم ورقه ای به دخترش مرحمت کرد و اضافه نمود: مضامین آن را فراگیر. در آن، نوشته شده بود: «هرکس به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد همسایگان را مورد آزار قرار نمی دهد و نیز میهمان خویش را گرامی داشته و سخن نیکو می گوید یا سکوت اختیار می کند.»(الکافی، ج2، باب حقّ الجوار، ص667)

- رسول خدا(ص) فرمودند: کسی که همسایه از دست او در امان نباشد، ایمان ندارد و کسی که به خدا و روز قیامت یقین دارد، به همسایه آزار نمی رساند.(سفینة البحار، ج1، حدیث فاطمه زهرا)

- رسول اکرم(ص) فرموده است: «اگر همسایگانت تو را نیکوکار دانستند نیکوکاری و در غیر این صورت، بدکاری!»( المحجه البیضاء، ج3، ص425)

- امام سجاد علیه السلام درباره حقوق همسایگان بر یکدیگر می فرمایند: «اَمّا حَقُّ جارِکَ فَحِفْظُهُ غائِبا وَ اِکْرامُهُ شاهِدا وَ نُصْرَتُهُ اِذا کانَ مَظْلوما وَ لاتَـتَّبِـعْ لَهُ عَوْرَةً فَاِنْ عَلِمْتَ عَلَیْهِ سوءً سَتَرْتَهُ عَلَیْهِ وَ اِنْ عَلِمْتَ اَ نَّهُ یَقْبَلُ نَصیحَتَکَ نَصَحْتَهُ فیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ وَ لاتُسَلِّمْهُ عِنْدَ شَدیدَةٍ وَ تُقیلُ عَثْرَتَهُ وَ تَغْفِرُ ذَنْبَهُ وَ تُعاشِرُهُ مُعاشَرَةً کَریمَةً» اما حقّ همسایه ات این است که در غیاب او آبرویش را حفظ کنى و در حضورش او را احترام نهى. اگر به او ظلمى شد یاری‌اش رسانى، دنبال عیب هایش نباشى، اگر بدى از او دیدى بپوشانى، اگر بدانى نصیحت تو را مى پذیرد، او را در خفا نصیحت کنى، در سختى ها رهایش نکنى، از لغزشش درگذرى، گناهش را ببخشى و با او به خوبى و بزرگوارى معاشرت کنى. (خصال، ص569)

- یکی از مهمترین عوامل سرد شدن روابط خانوادگی، همسایگی با خویشاوندان است. چراکه نزدیکی بیش از حد و مراودات زیاد و همجواری، احتمال بروز تنش و اختلاف بین اعضای خانواده را بیشتر می کند و به تبع آن، روابط رفته‌رفته تیره و تار شده و به قطع رابطه و محرومیت از آثار و برکات فراوان صله رحم می انجامد.

از این روی، امیرمؤمنان علیه السّلام به یکی از کارگزاران و گماشتگان خود نوشت: «ینبغی لذوی القرابات أن یتزاوروا و لا یتجاوروا» خویشان و نزدیکان را دعوت کن که به دیدن هم روند، ولی هرگز همسایگی نکنند» (علم ‏اخلاق‏ اسلامی(جامع السعادات)، ج3، ص344 - شرح ‏نهج ‏البلاغة/20/322)

زیرا همسایگی باعث برخورد حقوق و دخالتهای مدام در زندگی و امور یکدیگر می شود، و چه بسا موجب حسد و بغض و قطع رحم گردد، و چون خویشان از هم دور باشند و در مجاورت هم نباشند دوستیشان بیشتر است، چنان که گفته اند: «دوری و دوستی.»

 

◂◄بازگشت به صفحه اصلی مطلب «حقوق همسایه»