حقوق انسان و مصادیق آن
حقوق، جمع «حق» به معناى ثابت، درست، درستى، سزاوار، انصاف، عدل، تکلیف و وظیفه است. و در اصطلاح، حق، همان قدرت یا امتیازى است که کسى یا جمعى سزاوار برخوردارى از آن است.
با نگاهی به آموزه‌های قرآنی این معنا ثابت می‌شود که حقوق همواره در ارتباط با دیگری معنا می‌یابد. این دیگری می‌تواند انسانی دیگر، خدا، یا موجودات دیگری چون گیاهان، جانوران، نعمتها و ظرفیتهای الهی باشد.
بر این اساس، حق، قدرت یا امتیازی است که از سوی خداوند به آفریده‌ای داده می‌شود و چون خداوند حق مطلق است(فصلت، آیه۵۳)، لذا منشأ و خاستگاه هر حقی برای دیگری به شمار می‌رود.(بقره، آیه ۱۴۷؛ آل عمران، آیه ۶۰)
خداوند به طور ذاتی از حق و حقوقی چون مالکیت و ولایت برخوردار است(بقره، آیه۱۰۷؛ انعام، آیه۱۴؛ شوری، آیه۹و۳۱؛ عنکبوت، آیه۲۲)؛ ولی می‌تواند این حق را به دیگری یا دیگران نیز بدهد که داده است.(اعراف، آیه۱۹۶؛ مائده، آیه۵۵)
آموزه‌های قرآنی تاکید دارد که حق قانونگذاری تنها از آنِ خداوند است و هیچکس حق تشریع ندارد و اوست که به عنوان شارع انحصاری، تنها از چنین حقی برخوردار است. بر همین اساس قوانینی که از سوی دیگران صادر می‌شود زمانی از اعتبار برخوردار است که خداوند چنین اجازه‌ای را صادر کرده باشد و با قوانین صانع مصنوعات و خالق مخلوقات، در تضاد و تنافی نباشد.
از نظر قرآن، تجاوز به حقوق انسان امری ناروا و نکوهیده است(فجر، آیه ۱۹) و کسانی که به این حقوق تجاوز می‌کنند قابل پیگیری و سزاوار مجازات هستند(شوری، آیه ۴۲)؛ چرا که این گونه رفتار از مصادیق فساد و افساد در زمین است.(بقره، آیه ۶۰)
همچنین از نظر قرآن، همه انسانها از مرد و زن بی‌هیچ تفاوت در رنگ و نژاد و آیین و مانند آن، دارای حقوقی هستند که هیچ تبعیض‌بردار نیست و تساوی در حقوق انسانی از امور ثابت است.(حجرات، آیه ۱۳؛ نساء، آیه ۳۲) بنابراین، یکی از اصول بنیادین اسلام، محترم بودن حقوق همه انسانها نسبت به یکدیگر است.(شوری، آیه ۴۲)
انسانها از حقوق برابر و مساوی در امور اجتماعی برخوردارند(قصص، آیه ۸۳) و از حقوقی یکسان چون حق حیات و زندگی سالم همراه با آسایش و آرامش بهره‌مند هستند.(مائده، آیه ۳۲) در حوزه قضایی در آیات قرآن بر مراعات عدالت به عنوان یکی از مهمترین حقوق تمامى انسانها تاکید شده است.(نساء، آیه ۵۸) براساس دیدگاه قرآن، حاکمان و قاضیان نقش بسزایى در حفظ حقوق انسانها در جامعه به عهده دارند و می‌بایست به این نقش خویش به طور کامل بپردازند و کوتاهی نکنند.(بقره، آیه ۱۸۸)
البته به طور طبیعی، اهل اعتقاد به خدا، اهل تقوا، نیکوکاران، محسنان و پایبندان به اصول ارزشمند انسانی و اخلاقی، گرایش به حفظ و رعایت عدالت و حقوق دیگران دارند و از این جهت، با کرامت تر و با فضیلت ترند.(بقره، آیه 236؛ حجرات، آیه13)
قرآن تبیین می‌کند که یکی از مهمترین راه‌های تعیین حقوق انسانها احکام الهی است که از سوی خداوند در کتب آسمانی بیان شده است. در حقیقت احکام قطعی و صریح وحی با لحاظ قیود و شرایط آن، تعیین‌کننده حدود حقوق انسانهاست.(بقره، آیات ۱۸۷ و ۲۲۹ و ۲۳۰)
بر این اساس تنها کسانی واقعا به حقوق انسانیِ مدنظر پروردگار پایبند هستند و بدان قیام می‌کنند که به قیامت اعتقاد داشته باشند، زیرا خداوند در آیه ۶ سوره نساء می‌فرماید که اعتقاد به حسابرسى دقیق خداوند، پشتوانه رعایت حقوق انسانهاست. در این راستا اهل تقوا گرایش به مراعات کامل حقوق انسانی دارند و خداوند در آیات ۲۳۳و۲۴۱و۲۸۲ سوره بقره بیان می‌کند که تقوا، زمینه‌ساز رعایت حقوق انسان‌هاى دیگر است. همچنین بر اساس آیه ۹ سوره نساء توجّه به کیفر الهى، علت کاملی برای رعایت حقوق انسانهاست.
به سخن دیگر، مهمترین عواملی که موجب مراعات حقوق دیگران از سوی انسان می‌شود اموری چون اعتقاد به خدا، معاد و رستاخیز است که زمینه‌ساز تقوا و احسان و دیگر امور اخلاقی می‌شود و همین خود عاملی برای مراعات حقوق دیگران است.
از امام صادق(ع) درباره حق مؤمن بر مؤمن سؤال شد، آن حضرت فرمود: «اَیْسَرُ حَقٍّ مِنها اَنْ تُحبُّ لِنفْسِکَ و تَکْرهُ لهُ ما تَکرَهُ لِنَفْسِکَ؛ کم‌ترین میزان حقوق برادرت بر تو آن است که آنچه را برای خودت دوست می‌داری برای او نیز دوست بداری و آنچه را برای خودت نمی‌پسندی، برای او نپسندی.(بحارالانوار، ج۷۴، ص۲۲۴)
حقوق انسانی، قدرت و امتیازاتی است که خداوند برای انسان به عنوان اشرف آفریده‌هایش قرار داده است و هیچ کس نمی‌تواند آن را از انسان سلب کند که شامل حقوق فطری و حقوق طبیعی و حقوق قانونی است. برخی از مصادیق حقوق انسانی براساس آیات قرآن عبارتند از: آزادی اجتماعی (بقره، آیه ۲۵۶؛ آل عمران ، آیه ۲۰؛ انسان، آیات ۳ و ۲۹)، آزادی اندیشه (بقره، آیات ۲۱۹ و ۲۶۶ ؛ آل عمران، آیه ۱۱۹)، حق ازدواج (نساء، آیات ۳ و ۲۵/ بقره، آیات ۲۲۸ تا ۲۳۲/ نساء، آیه ۱۲۷)، استفاده از طبیعت (بقره، آیات ۲۲ و ۲۹؛ اعراف، آیات ۱۰ و ۳۲)، حق پناهندگی (نساء، آیه ۱۰۰/ انفال، آیات ۲۶ و ۲۷ و ۷۴/ توبه، آیه ۶)، حق تجارت (نساء، آیه ۳۲/ بقره، آیات ۱۸۸ و ۲۷۵ و ۲۷۸؛ ال عمران، آیه ۱۳۰ ؛ نساء، آیه ۲۹ و ۱۶۱؛ روم، آیه ۳۹)، حق تصمیم‌گیری (آل عمران، آیه ۱۵۹؛ انفال، آیه ۵۳؛ رعد، آیات ۱۱ و ۱؛ شوری، آیه ۳۸)، حق حیات (مائده، آیات ۳۲ و ۴۵؛ انعام، آیه ۱۵۱/ مائده، آیه ۴۵/ تکویر، آیات ۸ و ۹)، حق اخوت (بقره، آیه ۲۲۰؛ حجرات، آیه ۱۰) اجتناب از غیبت(حجرات، آیات ۱۰ تا ۱۲)، ایجاد صلح و آشتى (حجرات، آیات ۹ و ۱۰)، طلب مغفرت براى یکدیگر(حشر، آیه ۱۰)، حسن معاشرت با ایتام (بقره، آیه ۲۲۰)، حق قصاص (بقره، آیات ۱۷۸ و ۱۷۹)، گذشت از حق قصاص(بقره، آیه ۱۷۸)، حق تغذیه (حاقه، آیه ۳۴؛ مدثر، آیه ۴۴؛ فجر، آیه ۱۸؛ بلد، آیات ۱۴ تا ۱۶)، حقوق آوارگان (بقره، آیه ۱۹۱ و ۲۴۶؛ توبه، آیه ۱۳؛ حج، آیات ۳۹ و ۴۰؛ حشر، آیات ۷ و ۸)، حق دادرسی و دسترسی عادلانه به قضا (نساء، آیات ۵۸ و ۱۰۵)، حق دفاع از خود در برابر ظالم (حج، آیات ۳۹ و ۴۰)، حق عبادت (علق، آیات ۹ و ۱۰)، حق مالکیت (بقره، آیات ۱۸۸ و ۲۷۴ و ۲۷۹)، حق وطن و مسکن مورد اطمینان (بقره، آیات ۸۴ و ۲۴۶؛ حج، آیه ۴۰) و...
از نظر قرآن، اقدام دائم و قیام مداوم علیه تضییع‌کنندگان حقوق انسانها، راهى براى دفاع از حقوق انسانی است(آل‌عمران، آیه ۷۵؛ حدید، آیه 25) تا هر کس در هر جایگاه و نسبتی، به خود اجازه ندهد حقی را تضییع نماید و در قبال مسئولیت یا تعهدی که داشته یا ایجاد می کند، کوتاهی یا تخطی ورزد. در همین راستا، خداوند عادل و حکیم، برای اقامه حق، دعوت به تلاش جمعی و فردی نموده(سبأ/46) و درحالیکه بلند شدن صدا را به فحش و ناسزا نمی پسندد، فریاد در برابر ظلم و برای احقاق حق را پسندیده انگاشته و ضروری قلمداد می نماید.(نساء/148)
◂◄ بازگشت به صفحه اصلی مطلب «حقوق فرزند»
